Historia
Początki
Dzieje Spały sięgają początku XVII wieku, a może nawet końca XVI. W XVIII wieku rozpoczęto eksploatację lasów. Drewno wykorzystywano do wyrobu węgla drzewnego, smoły, jako opał dla pobliskich zakładów przemysłowych, np. wytopu żelaza w piecach hutniczych w osadzie Kuźnice (dziś Tomaszów Maz.) i wypalania wapna. Część drewna spławiano Pilicą do Wisły. Z dokumentów z przełomu XVIII i XIX wieku wiemy, że w sąsiedztwie Spały istniała osada o nazwie Winduga, której położenie pozostaje do dziś zagadką. Dla wyjaśnienia: flisacy piliczni (oryle) zamieszkiwali blisko rzeki, tworząc często skupiska. Jedną z charakterystycznych nazw dla flisackich wsi była właśnie Winduga. Wiemy także, że istniała tu w XVIII w. osada młynarska, która stała się zaczątkiem kurortu.
Z dawnych akt...
Z dokonanej 1789 roku lustracji (przeglądu inwentaryzacyjnego dóbr królewskich) w województwie łęczyckim wiemy, że w okolicach Spały istniały trzy osady młynarskie. Leżały one przy młynach wodnych usytuowanych prawdopodobnie przy rzeczce Gać. Po jednej z tych osad nie pozostało śladu. Pozostałe z nich to dzisiejsze Spała i Konewka. W dokumentach lustracyjnych z 1789 roku znajdujemy skargę młynarza Marcina Spały na starostę inowłodzkiego Fryderyka Józefa Moszczyńskiego (Moszczyński właściwie miał tytułu starosty niegrodowego), za naruszanie przywilejów monarszych, jakimi cieszyli się młynarze nad Gacią. W skardze tej czytamy, że młyn zbudował własnym kosztem pradziad Marcina Spały, a jego ojciec, Bartłomiej Spała urządził przy młynie folusz (urządzenie do zagęszczania tkanin) w połowie XVIII wieku. Po II rozbiorze Polski w 1793 roku dobra inowłodzkie wraz ze spalskimi lasami znalazły się w zaborze pruskim i przestały funkcjonować tu polskie urzędy, co pozwoliło wygrać sprawę Spałom. W 1819 roku młyn i folusz odziedziczył Kacper Spała (jego ojciec, Marcin zginął prawdopodobnie w nurcie Pilicy, bowiem dokumenty powiadają, że zmarł "śmiercią tonącą"). Nowy właściciel uruchomił wkrótce tartak, stawiając jednocześnie budynki z izbami dla kilku zatrudnionych robotników. Takim sposobem osada młynarska stała się niemal przemysłowym osiedlem. W 1864 roku upadła gospodarczo, prawdopodobnie na skutek powstania styczniowego. O dzierżawę tego terenu zaczął się starać tomaszowski przedsiębiorca Zajdler. Miał on zamiar urządzić tu hamernię, czyli zakład obróbki żelaza, z czego nic nie wyszło.
Podczas polowań z carem...
Początku reprezentacyjnej funkcji Spały należy szukać w XIX wieku, kiedy to car Aleksander III przebywając na polowaniu w spalskich lasach w 1880 roku, zwrócił uwagę na urzekający fragment puszczy nad Pilicą w pobliżu młyna w Spale i wydał hrabiemu Wielopolskiemu (pełniącemu wówczas funkcję łowczego dworu) polecenie wybudowania w tym miejscu rezydencji myśliwskiej. W 1885 roku wybudowano drewniany pałacyk według projektu Leona Mikuckiego - krakowskiego architekta. Obok powstały koszary dla sotni kozackiej i kompanii jegrów, kasyno oficerskie, domy dla gości. Wieżę ciśnień postawiono w 1890 roku. Około 1900 roku zbudowano jeszcze dwa hotele dla carskich gości (mieszczą się tam obecnie dom wczasowy "Savoy" i apartamenty "Dzik"). Pod koniec XIX wieku wokół pałacu urządzono park w stylu krajobrazowym według projektu znanego planisty Waleriana Kronenberga. W rezultacie w Spale powstał okazały i oryginalny w tej części Polski zespół rezydencjalny. Podobny pod względem charakteru znajdował się w Białowieży.
Całość rezydencji zajmowała duży obszar. Zarządzał nim początkowo margrabia Wielopolski, a od 1888 roku Ignacy Bończa-Modzelewski jako łowczy polowań carskich w Księstwie Łowickim z siedzibą w Spale. Jemu podlegali jegrzy, pełniący funkcję służby leśnej. Ich zadaniem była ochrona i dokarmianie zwierzyny, odstrzał drapieżników i dostarczanie upolowanej zwierzyny na stół. Wstęp do lasu i na teren rezydencji był zabroniony zwykłym ludziom. Rodzinę carską chroniła sotnia kozacka. By zapewnić spokój carskim gościom wysiedlono z okolic Spały kilka wsi.
Tereny po nich zalesiono a mieszkańców przeniesiono w okolice Nagórzyc. W taki sposób powstały przysiółki Swolszewic Małych i Dużych. Po carskich czasach w Spale pozostały: kamień pamiątkowy w miejscu, gdzie Aleksander III upolował swojego pierwszego jelenia (obok szańca św. Huberta wybudowanego z kamieni polnych w czasach prez. Mościckiego), domy wczasowe "Rogacz" i "Dzik" oraz piękny drewniany domek straży kozackiej w pobliskiej wsi Glinnik.
We wrześniu 1912 roku Spała była miejscem tragicznej choroby carewicza Aleksieja, jedynego syna cara Mikołaja II. Carewicz, który cierpiał na hemofilię, uderzył się w nogę przy wsiadaniu do łódki jeszcze w Petersburgu. Po przybyciu do Spały rozwinęła się gorączka i carewicz ledwo uniknął śmierci. Kilka dni przeleżał jednak majacząc i krzycząc w gorączce. Po kilku dniach choroby jego stan zaczął się jednak poprawiać. Zbiegiem okoliczności nastąpiło to tuż po telegramie od Rasputina do carycy: "Bóg zobaczył Twoje łzy i wysłuchał Twoich modlitw. Nie martw się. Mały nie umrze. Nie pozwól doktorom przeszkadzać mu zbytnio". Od tego wydarzenia rozpoczęła się niesłychana kariera Rasputina jako najbardziej zaufanego doradcy i powiernika carycy. Jednocześnie caryca odmawiała kolejnych wyjazdów do Spały, która od 1912 roku kojarzyła się jej z dniami strachu i cierpienia.
Chmurne lata
Podczas I wojny światowej Spała znalazła się w niemieckiej strefie okupacyjnej. Przez cały czas była pod władzą wojskową. Urządzono tu wielki szpital wojskowy. W okolicznych lasach prowadzona była rabunkowa gospodarka. Nadleśnictwo lubocheńskie straciło w stosunku do roku 1913 niemal 50% drzewostanu. Dla ułatwienia wywozu drewna wybudowano wtedy linię kolejową Spała - Tomaszów (jej budowę ukończono w 1916 r.). Wycofując się w 1918, Niemcy zrabowali całe wyposażenie pałacyku i zrujnowali lub zniszczyli wiele budynków rezydencji.
Renesans
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę zamierzano przeznaczyć Spałę na rezydencję Józefa Piłsudskiego. Nie był on zainteresowany łowiectwem, przebywał jednak tu kilka razy podczas świąt w 1921 i początkach 1922. W 1922 roku Spałę przeznaczono na letnią rezydencję prezydentów Rzeczypospolitej. Do jej odrestaurowania przyczynił się Stanisław Wojciechowski. Na jego polecenie inżynier Kazimierz Skórewicz zbudował w 1923 na miejscu dawnych koszar kaplicę drewnianą w stylu zakopiańskim nazywaną przez długi czas Kaplicą Prezydentów RP p.w. Królowej Korony Polskiej. Więcej w artykule o historii kościółka.
Ciekawostką jest to, że Spała stała się pośrednio przyczyną rozlewu krwi w zamachu majowym. 12 maja 1926 roku prezydent Wojciechowski zlekceważył bowiem informacje o niepokojach wzniecanych przez piłsudczyków po wybraniu na premiera Wincentego Witosa i wyjechał do Spały. Spała w maju jest wyjątkowo piękna... Marszałek Piłsudski nie zastał Wojciechowskiego w Belwederze i nie miał komu wręczyć ultimatum. Pozostało mu tylko zarządzić marsz wojska na Warszawę i polała się krew. Więcej w artykule Andrzeja Garlickiego z "Polityki".
W następnych latach w Spale często przebywał prezydent Ignacy Mościcki - wielki amator polowań. W czasie jego prezydentury Spała stała się wręcz "drugim Belwederem". Wprowadził on także zwyczaj obchodzenia w Spale dorocznych dożynek. Na pierwsze z nich przybyło podobno 10 tysięcy gości. W następnych latach uczestników miało przybywać. Dla potrzeb tej uroczystości w 1928 roku zbudowano stadion, w późniejszym czasie drewnianą halę na 38 tys. osób. W 1935 roku w Spale odbył się pod patronatem Prezydenta RP Jubileuszowy Zlot Harcerstwa Polskiego Jamboree z okazji 25-lecia ZHP. W Zlocie uczestniczyło 25 tys. młodzieży w tym delegacje organizacji skautowych z zagranicy.
Czasom II Rzeczypospolitej w Spale jest poświęcony film "Spacer po prezydenckiej Spale".
W latach II wojny światowej
25 września 1939 roku na mocy dekretu Adolfa Hitlera ustanowiono zostało Naczelne Dowództwo Wojskowe "Wschód" (tzw. Oberost), którego siedzibę umieszczono w Spale. W październiku na czele NDW stanął gen. płk. Johannes Blaskowitz, odbierający 28 września kapitulację Warszawy. Po zmianach organizacyjnych, jakie Niemcy przeprowadzili w administracji wojkowej okupowanych terenów, od lipca 1940 mieściła się tu siedziba Militär - befehlhaber im Generalgouvernement, dowództwa wojskowego w GG. W tym czasie powstały w sąsiednich wsiach Konewce i Jeleniu potężne bunkry dla ochrony pociągów sztabowych. Mieściło się tu też przez pewien czas dowództwo i część sztabu Grupy Armi "Środek", biorącej udział w operacji Barbarossa. Od pierwszych miesięcy okupacji na terenie Spały działał wywiad Związku Walki Zbrojnej. Zorganizował go wśród leśników Roman Wojewódzki - szef grupy wywiadowczej Obwodu ZWZ Tomaszów Maz. Szefem placówki wywiadowczej w Spale był Ignacy Stadziński. Zaangażował on do pracy swego syna Alfreda, rodziny Poborców i Cabanów, oraz Stefana Dąbrowskiego. Niestety w październiku 1941 roku polska placówka została rozpracowana przez hauptsturmführera SS Petera Machera, przy pomocy zdrajcy - adiutanta obwodu Henryka Nowaka ps. "Szelągowski", który zginął z wyroku wojskowego sądu Polski Podziemnej. Zginęli także wszyscy aresztowani. Dziś w Domu Pamięci Walki i Męczeństwa Leśników i Drzewiarzy można zobaczyć specjalną wystawę. Obok stoi pomnik odsłonięty w 1982 roku, wykonany przez Włodzimierza Władykę. W 1945 roku pałacyk prezydencki został całkowicie obrabowany i spalony kilka dni po wkroczeniu do Spały Armii Czerwonej.
Dzieje najnowsze
W czasach PRL hotele w centrum Spały zmieniono na ośrodek wczasów pracowniczych FWP. Na bazie stadionu dożynkowego powstał Centralny Ośrodek Sportu gdzie trenują nasi najlepsi sportowcy.
Z powodu rabunkowej gospodarki FWP i braku zainteresowania ze strony władz Spała popadała w coraz większe zaniedbanie.
Ostatnie kilka lat to szybkie podnoszenie się z marazmu. Prywatni inwestorzy kupili i odrestaurowali historyczne obiekty, powstaje wiele nowych hoteli i restauracji. Pięknie odrestaurowany został park i ulice Spały. Nie brakuje też nowych pomysłów na ściągnięcie turystów. Między innymi powstały ścieżki rowerowe do Tomaszowa Mazowieckiego i Inowłodza. Odbywa się też wiele imprez adresowanych do szerszej publiczności: Dożynki Prezydenckie, Jarmark Spalski i Hubertus.
W 1983 roku kaplica prezydencka została podniesiona do rangi kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Huberta. W 1992 roku przy kościele zbudowano Kościół Polowy Armii Krajowej. Jego głównym akcentem są Stacje Męki Pańskiej, wykonane w drewnie przez Mieczysława Lisowskiego - kustosza Domu Pamięci, nazywane Drogą Krzyżową AK. To bardzo niezwykłe miejsce, chyba jedyne takie w kraju.
Napisane na podstawie "Spała - dzieje jednego kurortu" Marcin Gąsior. wydawca: Centrum Edukacji Ekologicznej, Kultury i Ochrony Środowiska w Piotrkowie Trybunalskim
Inne materiały o historii Spały
- artykuł A. Kobalczyka o historii Spały- historia spalskiego kościółka
- artykuł Andrzeja Garlickiego z "Polityki" o zamachu majowym
- artykuł Dariusza Baliszewskiego z "Newsweeka" o miłości Prezydenta Mościckiego
i Marii Dobrzańskiej-Nagórnej
- praca Romana Dziedzica i Michała Słoniewskiego opisująca carską kolekcję poroży
- film z archiwum TVP - reportaż zrealizowany w 1987 roku w zimowych plenerach Spały przedstawiający historię oraz dzień dzisiejszy miejscowości i jej najbliższych okolic
Materiały z konferencji "Prezydent RP Ignacy Mościcki w Spale"
z okazji obchodów 80-tej rocznicy objęcia przez prof. dr Ignacego Mościckiego urzędu Prezydenta RP i 60 rocznicy Jego śmierci.Michał Słoniewski - Wstęp.
Waldemar Baraniewski - Prezydencka kaplica w Spale i jej twórca Kazimierz Skórewicz.
Jerzy Chełmecki - Sportowcy u Prezydenta Mościckiego.
Andrzej Kobalczyk - Drugi Belweder od kuchni...
Małgorzata Milecka - Dziedzictwo kulturowe Prezydenta Mościckiego na rzecz podniesienia walorów krajobrazowych Spały i okolic.
Marek Janusz Piotrowski - Rzecz o Ignacym Mościckim - największa monograficzna wystawa, 1992-1993.
Michał Słoniewski - Wpływ Prezydenta Ignacego Mościckiego na rozwój turystyki w Spale.
Edward Wieczorek - Spała Leona Mikuckiego.