Projektowany Park Kulturowy obejmuje i chroni najbardziej wartościowe zasoby przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe dawnej Puszczy Pilickiej. Cenne krajobrazy kulturowe o wysokich walorach naturalnych – krajobraz rolniczy (uprawowy) w obrębie równin, stoków, wzniesień oraz rolno – leśny. Główną osią przyrodniczą parku jest dolina rzeki Pilicy na odcinku od Spały do Teofilowa.

W strukturę przestrzenną parku wchodzą cztery historyczne miejscowości tj. Spała, Teofilów, Królowa Wola i Konewka.

Spała to miejscowość wypoczynkowa leżąca na terenie dawnej Puszczy Pilickiej, stanowiącej do dziś jeden z najciekawszych kompleksów leśnych w Środkowej Polsce. Początki Spały sięgają XVI wieku. Nazwa miejscowości pochodzi od nazwiska rodziny Spałów, do której przez cztery stulecia należał największy w okolicy młyn. Zasobność lasów spalskich w zwierzynę powodowała, że na polowania i wypoczynek przyjeżdżali tu królowie polscy, a w czasie rozbiorów car Mikołaj II. W okresie międzywojennym Spała została letnią rezydencją prezydentów polskich.
W Spale znajdują się dwa parki zabytkowe z XIX wieku i uznany za zabytek techniki – most na Pilicy z 1936 roku.

Teofilów dawniej miejscowość o charakterze letniskowym, dzisiaj jej funkcja uległa nieco zatarciu. Osada leśna istniała tutaj już w XIV wieku. Znajdują się tu zabytkowe wille z początku XX wieku, których architektura jest bardzo charakterystyczna dla regionu. Niezwykle znamienna jest ornamentyka i zdobienia budynków. Te elementy ze względu na istotną wartość kulturową powinny być chronione i powielane w nowo powstających budynkach.

Bardzo cenny jest układ przestrzenny wsi Królowa Wola, zabytki budownictwa wiejskiego oraz krajobraz rolniczy sam w sobie, gdzie uprawa pól prowadzona jest od lat harmonijnie, w sposób niezagrażający nagłymi przemianami użytkowania ziemi, a co za tym idzie dewastacją krajobrazu kulturowego. Obok różnego rodzaju upraw rosną tu stare dęby, samotne grusze czy zakrzewienia z tarnin, głogów i dzikich róż.

Początki osadnictwa w Konewce sięgają XIV wieku. W czasie II wojny światowej w bezpośredniej bliskości wsi Niemcy wznieśli kompleks obiektów fortyfikacyjnych o nieznanym do dziś przeznaczeniu. Największy z nich to schron o długości 380m, do którego prowadziły tory kolejowe.

W skład parku włączone zostały również dwa rezerwaty przyrody, ze względu na ich wartości przyrodnicze.

Rezerwat leśny Spała o powierzchni 57,52ha położony jest po obu stronach rzeki Pilicy. Utworzony został w 1958 roku w celu zachowania położonego nad Pilicą fragmentu lasu mieszanego o charakterze naturalnym z udziałem jodły, występującej w pobliżu granicy zasięgu. Rezerwat jest przykładem naturalnej fitocenozy leśnej, jaka dawniej panowała w Puszczy Pilickiej (las typu grąd dębowo - grabowy z pojedynczymi 200-letnimi sosnami, łęg olszowo - jesionowy z uroczyskiem „Zielona” i grąd wilgotny).

Rezerwat Konewka utworzony w 1987 roku zajmuje powierzchnię 96,51ha. Jest to fragment lasu o charakterze naturalnym, należącego do niezwykle rzadkiego już zespołu dąbrowy świetlistej. Drzewostan dębowy w wieku od 160 do 260 lat pochodzi jeszcze z pierwszego urządzania Lasów Spalskich z 1820 roku. Został on oszczędzony przed wyrębem, gdyż lasy te służyły w okresie późniejszym głównie gospodarce łowieckiej.

Teren parku przecina pieszy szlak turystyczny „Szlak Partyzancki”, ciągnący się od Radomska przez Spałę, Teofilów, Inowłódz, Fryszerkę, Anielin (z „Szańcem Hubala”), Studziennę-Poświętne, Małoszyce do Brudzewic.
W granicach parku znalazła się też ścieżka przyrodniczo – dydaktyczna „Lasy Spalskie”, prowadząca od „Domku Leśnika” w Spale, poprzez rezerwat leśny „Spała” do pomnika Hubala (długość ok. 3,5km).

ZASIĘG SPALSKIEGO PARKU KULTUROWEGO

         Do określenia w sposób właściwy i trafny granic proponowanego Parku Kulturowego posłużyły wcześniej wyznaczone na podstawie ukształtowania i pokrycia terenu podstawowe przyrodnicze jednostki przestrzenne, w skrócie ppjp. (plansza 2)
           
Poniżej zostały umieszczone wskazania ochronne dotyczące wyróżnionych jednostek.

WYTYCZNE DO JEDNOSTEK PPJP

PROGRAM SPALSKIEGO PARKU KULTUROWEGO

Program Spalskiego Parku Kulturowego został tak opracowany aby umożliwić poznanie jak największej liczby niezmiernie wartościowych, a jednocześnie chronionych przez obraną formę ochrony zabytków walorów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych.
         Warto nadmienić, iż ważne było stworzenie takiej propozycji , która łączyłaby także odmienny charakter miejscowości włączonych w granice parku (można powiedzieć „miejskiej” Spały; letniskowego Teofilowa oraz tradycyjnej „wiejskiej” Królowej Woli). W tym celu stworzono przykładowy kalendarz imprez dla całego parku obejmujący trzy nadmienione miejscowości i umożliwiający poznanie zróżnicowanego ich charakteru. (plansza 3)

KALENDARZ IMPREZ

MIESIĄC	RODZAJ; NAZWA	MIEJSCE
styczeń	koncert kolęd i pastorałek	Królowa Wola
styczeń	jasełka	Spała
styczeń/luty	bal karnawałowy	Teofilów
luty	kulig zakończony ogniskiem	Spała
luty	warsztaty wikliniarskie	Królowa Wola
luty	wyścigi psich zaprzęgów	Teofilów
luty	konkurs na rzeźbę ze śniegu	Spała
marzec	pisanie pisanek	Królowa Wola
marzec	konkurs na palmę wielkanocną	Spała
marzec/kwiecień	tradycyjne wypieki wielkanocne	Królowa Wola
kwiecień	powitanie wiosny	Spała
kwiecień	pokaz prac polowych	Królowa Wola
maj	spalski jarmark antyków i rękodzieła artystycznego	Spała
maj	dzień latawców	Spała
maj	warsztaty ceramiczne	Królowa Wola
czerwiec	noc świętojańska	Spała
czerwiec	tradycje i obrzędy ludowe	Królowa Wola
czerwiec	piknik rodzinny	Spała
lipiec	turniej kometki i piłki plażowej	Teofilów
lipiec	konkurs rzeźby z piasku	Spała
lipiec/sierpień	spalski jarmark antyków i rękodzieła artystycznego	Spała
sierpień	żniwa	Królowa Wola
sierpień	tradycyjny wypiek chleba	Królowa Wola
sierpień	dożynki	Spała
sierpień/wrzesień	warsztaty wyplatania koszyków wiklinowych	Królowa Wola
wrzesień	wykopki	Królowa Wola
wrzesień	święto lasu	Spała
październik	Hubertus	Spała
październik	wielkie grzybobranie	Teofilów
październik	spalski jarmark antyków i rękodzieła artystycznego	Spała
październik	kiszenie kapusty i ogórków	Królowa Wola
październik/ listopad	festyn jesienny	Teofilów
lisopad	dokarmianie dzikich zwierząt	Spała
grudzień	mikołajki	Teofilów
grudzień	kiermasz stroików świątecznych	Spała
grudzień	warsztaty tradycyjnych ozdób słomianych	Królowa Wola
grudzień	konkurs na szopkę bożonarodzeniową	Spała
grudzień	wiejska wigilia, kolędowanie	Królowa Wola
grudzień	Sylwester i powitanie Nowego Roku	Spała; Teofilów

Zaproponowane wyżej formy wypoczynku odnoszą się ściśle do wymienionych miejscowości i dotyczą konkretnych terminów.
         Jednak aby nie ograniczać możliwości poznania zasobów parku w skład programu włączono nie tylko już istniejące szlaki turystyczne, czy trasy rowerowe (stwarzające możliwość poznania znacznie większych terenów), ale zaproponowane zostały nowe formy czynnego wypoczynku tj. trasa rowerowa pozwalająca poznać praktycznie każdy zakątek parku razem z tym co cenne w różnych jego  rejonach; szlak wodny (kajakowy)  Pilicą- ukazujący piękno i malowniczość tamtejszych krajobrazów; przejażdżki bryczką zapewniające dość sprawne przemieszczanie się pomiędzy strategicznymi miejscowościami; a także na terenie samej Spały liczne ścieżki spacerowe pozwalające lepiej poznać historię i regionalizm tej pięknej miejscowości. Przy tworzeniu tych ścieżek posłużono się propozycjami umieszczonymi na stronie internetowej dotyczącej Spały, ze względu na ich trafność i różnorodność.
(wyniesienie Spały)

Spacer po Spale

(kolor czerwony przerywany)

Spacer rozpoczynamy pod najbardziej widocznym obiektem w Spale: pod wieżą ciśnień o wysokości 36m. Po drugiej stronie ulicy kościółek w stylu zakopiańskim pw. Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej zbudowany w 1923 roku na polecenie prezydenta Stanisława Wojciechowskiego według projektu Kazimierza Skórewicza. Obok kościółka park w stylu angielskim z wieloma ciekawymi okazami drzew. Po lewej za parkiem znajduje się drugi carski hotel „Bristol” (obecna nazwa to „Dzik”). Idziemy główną ulicą, po minięciu hotelu „Bristol” po drugiej stronie ulicy Zajazd Spalski. W lesie za budynkiem Zajazdu stoi Willa Wielopolskiego - hrabiego zarządzającego Spałą za czasów carskich. Później, w latach 1927-39 był to zakład wychowawczy dla sierot założony z inicjatywy Michaliny Mościckiej i Aleksandry Piłsudskiej. Wracamy do skrzyżowania przed Zajazdem, przechodzimy przez ulicę, idziemy obok stacji benzynowej. Przed nami na zakręcie Restauracja „Żubr”. W środku piękna kolekcja poroży pochodząca jeszcze z czasów carskich.
Skręcamy w prawo i po 100m. dochodzimy do oranżerii carycy zamienionej obecnie na hotel "Rezydencja Spalska". Za oranżerią budynek dawnej wozowni o bardzo ciekawej architekturze. Skręcamy w prawo, mijając wozownię, sklep spożywczy i plebanię dochodzimy do letniego kościoła polowego. Na skrzyżowaniu skręcamy w prawo, dochodzimy z powrotem przed kościółek. Przechodzimy przez jezdnię przy kościółku. Przed nami budynek dawnego carskiego hotelu „Savoy” (obecnie DW „Rogacz”) Funduszu Wczasów Pracowniczych. Przechodzimy przed frontem budynku i dochodzimy do fundamentów carskiego pałacu. Niestety został on spalony przez w styczniu 1945 roku. Przed fundamentami pałacu skręcamy w prawo i po przejściu pustego placu (dawniej ogród przed frontem pałacu) dochodzimy do żeliwnego pomnika żubra. Pierwotnie stał on w Białowieży, ale wywieziony pod koniec I wojny światowej do Moskwy wrócił na dziedziniec Zamku Królewskiego w Warszawie a stamtąd, na polecenie prezydenta Mościckiego, trafił do Spały w 1928 roku. Skręcamy w lewo (w kierunku, w którym patrzy żubr), ścieżką dochodzimy do brukowanej drogi i znowu skręcamy w lewo. Droga po 50m doprowadzi nas do pałacyku szwajcarskiego (po lewej przed skrzyżowaniem). Za pałacykiem skręcamy w prawo i wchodzimy na most żelbetonowy. Most został wybudowany w 1936 roku w miejsce poprzednich mostów drewnianych. Wracamy z mostu, koło pałacyku szwajcarskiego skręcamy w prawo i idziemy drogą asfaltową. Droga skręci w lewo i doprowadzi nas z powrotem na skrzyżowanie obok kościółka. Przechodzimy przez jezdnię i idziemy w prawo w stronę widocznego stawu i basenu. Przy jazie spiętrzającym wody Gaci czerwony budynek elektrowni wodnej obecnie zamieniony na ogródek letni "Turbina". Niestety nie ma w nim już prawdziwej turbiny. Tu latem warto wypożyczyć kajak i popływać po stawie lub przespacerować się wzdłuż jego brzegów. W górze stawu warto wejść do lasu i obejrzeć malownicze kępy olch stojące w wodzie i na brzegu przy ujściu Gaci do stawu. Również las powyżej stawu jest wart spaceru mimo pewnej niedostępności. Gać wije się tam w mrocznym, bagiennym lesie olchowym. Na tym kończymy spacer i wracamy do centrum Spały. Na przejście całej trasy potrzeba około 2 godzin bez odwiedzin w restauracjach, pływania po stawie itp.

Ośrodek Przygotowań Olimpijskich

 (kolor fioletowy przerywany)

Tak jak w poprzedniej wycieczce z centrum Spały idziemy w stronę stawu i basenu. Obok "Turbiny" przechodzimy przez mostek na jazie spiętrzającym wody Gaci i idziemy cały czas prosto. Po prawej mijamy wyschnięty staw, dawniej jedno z ulubionych miejsc spacerów prezydenta Mościckiego. Po lewej teren dawnych ogrodów carskich a obecnie osiedle mieszkaniowe. W środku osiedla stoi dawna rezydencja carskiego łowczego: żółty budynek z cegły widoczny z drogi, którą idziemy. Przed nim piękny okaz dębu. Idąc cały czas prosto na wschód dochodzimy do lasu i asfaltowej drogi w poprzek. Za nią płot Ośrodka Przygotowań Olimpijskich Centralnego Ośrodka Sportu. Z niezrozumiałych powodów główna brama COS znajduje się jednak 500 metrów dalej w kierunku Inowłodza. W miejscu najbliższym do centrum Spały zamiast bramy napotykamy tylko śmietnik i oczyszczalnię ścieków. Skręcamy w lewo i po 200m asfaltem przez las wzdłuż płotu dochodzimy do bocznego wejścia do COS. Stamtąd już blisko do hoteli, boisk, hal i całej infrastruktury sportowej. Po zwiedzeniu COS kierujemy się do głównego wyjścia (na południe za boiskiem). Skręcamy w prawo i piaszczystą ścieżką wzdłuż płotu wracamy 500m do Spały. Tuż przed mostem na Gaci mijamy po lewej stronie Dom Pamięci Walki i Męczeństwa Leśników i Drzewiarzy Polskich. Zaraz za Domem Pamięci stoi kapliczka św. Jana z 1874r., która jest najstarszym murowanym obiektem w Spale. Wygodniejszy wariant powrotu z COS to powrót do bocznego wejścia skąd asfaltem w lewo dochodzimy do drogi Inowłódz - Spała dokładnie na przeciwko Domu Leśnika. Po przejściu przez most na Gaci po lewej stronie drogi wspaniały okaz spalskiego dębu. Dochodzimy do centrum Spały i końca naszej wycieczki.

Rezerwat Spała

(rozpoczyna ,,brama” (plansza 4)- tzw. ścieżka myśliwska)

(kolor czarny przerywany)

Ścieżka edukacyjna "Rezerwat Spała", wytyczona na terenie Spalskiego Parku Krajobrazowego pozwala podziwiać krajobrazy naturalne Puszczy Pilickiej. Cały czas idziemy wspaniałym lasem, po drodze mijamy kilkanaście pomnikowych dębów. Szczególną atrakcję stanowią malownicze zakola Pilicy i dolinki śródleśnych strumieni. Z centrum Spały idziemy na wschód, w kierunku Inowłodza. Mijamy most na Gaci. Ścieżka zaczyna się w prawo od Domu Pamięci Walki i Męczeństwa Leśników i Drzewiarzy Polskich (początek ścieżki tuż obok kapliczki). Początkowo idziemy wyraźnie widoczną ścieżką w lesie i po około dwudziestu minutach dochodzimy do Pilicy. Tutaj możemy albo wybrać dłuższy wariant wzdłuż brzegu Pilicy lub też kierując się białymi znakami na pniach drzew skręcić w lewo i ścinając całe zakole Pilicy dojść do końca ścieżki. Przy obu wariantach koniec trasy poznamy po wybrukowanym piaskowcem odcinku nadpilicznej ścieżki. Przy końcu tego odcinka skręcamy w lewo i po 50m mijamy parking z tablicami informacyjnymi. Ścieżka kończy się koło groty św. Huberta - pomnika myśliwskiego przez leśników dla prezydenta Mościckiego. W pobliżu pomnika kamień z napisem "Lord" - nagrobek ulubionego psa prezydenta. W pobliżu groty stał spalski grzyb - kryta słomą altana, do której spływali łodziami goście spalskiego pałacu.
Do Spały możemy wrócić drogą z parkingu i dalej ścieżką obok drogi Spała - Inowłódz a dalej COSu (trasa raczej mało ciekawa). Możemy też wydłużyć trasę kierując się dalej wzdłuż brzegów Pilicy. Początkowo jest również bardzo ładnie, ale dalej zaczynają się monotonne wydmy więc w praktyce i tak powinniśmy gdzieś zawrócić. Warto jednak przejść się kawałek w tym kierunku gdyż na wysokim brzegu Pilicy zobaczymy "sosny na szczudłach" - kilka sosen z odsłoniętymi korzeniami palowymi. Optymalnym wydaje się nieznaczne wydłużenie trasy wzdłuż Pilicy (10-15 min.) a następnie powrót przez rezerwat, ale innym wariantem trasy. Taka wycieczka zajmie około trzech godzin.

Grób hrabiny Wielopolskiej

(rozpoczyna ,,brama”(plansza 4)- tzw. ścieżka sentymentalna)

Wyruszamy ze Spały główną drogą w kierunku Tomaszowa Maz. Po 500m. po lewej stronie drogi stoi drewniany budynek stróżówki. Takie domki w stylu północnorosyjskim pełniły rolę wartowni dla kozaków, strzegących kiedyś wszystkich dróg wjazdowych do Spały. Przy stróżówce skręcamy w lewo drogą do lasu. Po 200 m. po lewej stronie stoi duży granitowy krzyż i nagrobek hrabiny Marii Wielopolskiej, żony zarządcy Spały za czasów carskich. Popełniła ona samobójstwo po wykryciu jej romansu z carskim oficerem i pochowano ją w lesie kilkaset metrów od obecnego nagrobka w kierunku północno-wschodnim. Nagrobek został przeniesiony w obecne miejsce podczas budowy ośrodka wypoczynkowego. Idąc dalej drogą za nagrobkiem dojdziemy po kilkuset metrach do Pilicy, która ciasnymi zakolami wpływa w tym miejscu do lasów spalskich. Jeśli chcemy zobaczyć znacznie ładniejszy domek straży kozackiej trzeba wybrać się 3,5km w stronę Tomaszowa, skręcić w prawo w kierunku Glinnika i po 1,5km na początku wsi po lewej stronie drogi zobaczymy domek z charakterystycznymi drewnianymi zdobieniami.

Bunkry w Konewce

(rozpoczyna ,,brama”(plansza 4)- tzw. ścieżka militarna)

Ze Spały do Konewki jest około 4 kilometrów. Od bramy tartaku w Konewce jedziemy na wschód przez mostek na Gaci, osiedle robotników tartacznych i wjeżdżamy w las. Bunkier kolejowy i towarzyszące mu bunkry pomocnicze powstały podczas drugiej wojny światowej dla ochrony pociągów sztabowych przywożących hitlerowskich dowódców do Naczelnego Dowództwa Wojskowego "Wschód" mieszczącego się w Spale. Podobny zespół bunkrów jest również 5km na południe od Spały przy stacji kolejowej Jeleń. Na trasie tej ścieżki zostały zaproponowane dodatkowo tory łucznicze i strzelnica, utrzymujące się w tematyce trasy.

„ELEMENTY SPINAJĄCE”, CHARAKTERYSTYCZNE DLA SPALSKIEGO PARKU KULTUROWEGO

        Aby Spalski Park Krajobrazowy stworzył jedna całość, a także aby jego unikalny charakter był rozpoznawany i charakterystyczny na tle całego kraju, zostały zaproponowane pewne „akcenty” scalające i nadające mu jednego w swoim rodzaju charakteru. Są to tzw. „bramy” postaci misternie zdobionych słupków (na wzór wcześniej istniejących), lub grup drzew określonego gatunku (np. Carpinus betulus) (plansza 4), które zarazem stanowią wyprowadzenia w krajobraz z poszczególnych miejscowości, ale jednocześnie też informują o obecności na terenie Spalskiego Parku Kulturowego.
         Zapewnić pewną unikalność, a zarazem spójność mogłyby także jednakowe lub podobne elementy małej architektury jak przystanki, ławki, ogrodzenia, ale także podobne kompozycyjnie ogródki przydomowe w Spale (miejskie), Teofilowie (letniskowe), Królowej Woli (wiejskie), o określonym składzie gatunkowym charakterystycznym dla każdego typu.
         Na planszach przedstawiono wzorcowe wyżej wymienione elementy. Jeżeli znajdą one z czasem odzwierciedlenie w rzeczywistości to staną się cennym elementem dopełniającym całość założenia, jakim jest utworzenie Spalskiego Parku Kulturowego.

Autorzy: Bańka Krystyna, Czemeryńska Magdalena, Fronczyk Dominika, Kochanowicz Rafał, Kołkowicz Piotr, Kowalska Małgorzata, Krawczyk Michał, Król Aleksandra, Król Elżbieta, Lasocka Magdalena, Lisiecki Adam, Malawski Seweryn, Tomczyk Agnieszka