Istota projektowanego Spalskiego Parku Kulturowego

Park kulturowy jest szczególną formą ochrony zespołów zabytkowych w której głównej ochronie podlega przetworzony działaniami człowieka krajobraz (tzw. krajobraz kulturowy).
  Krajobrazy kulturowe nie są naturalnymi ekosystemami lecz dziełami powstałymi w wyniku decyzji i działań ludzi. Dlatego ich ochrona musi polegać na stworzeniu mechanizmu („ekonosystemu”) opartego na naturalnych potrzebach ludzkich, zarówno emocjonalnych jak i ekonomicznych, który będzie służył zachowaniu tego dobra oraz rozwojowi opartemu o kapitał jaki stanowi. Krajobraz (zarówno kulturowy jak i naturalny) jest bowiem dobrem ekonomicznym którego utrzymanie jest opłacalne.
  W odróżnieniu od wielu ekosystemów naturalnych krajobraz kulturowy nie jest w stanie utrzymać się sam ( i pozostać w równowadze). Zagraża mu nie tylko ekspansja człowieka (tak jak naturalnym ekosystemom) lecz również niekontrolowana i nie regulowana ekspansja przyrody. Park Kulturowy – jest więc narzędziem ochrony „sztucznego krajobrazu”. Nie chroni dzieł Natury przed Człowiekiem (jak dzieje się w parkach narodowych czy krajobrazowych) lecz dzieła Człowieka i Natury przed nimi samymi”.
Gmina Inowłódz jest wyjątkowym obszarem pod względem występowania cennych elementów środowiska kulturowego. W połączeniu z walorami środowiska naturalnego- położenie w dolinie Pilicy, na silnie urzeźbionym terenie, z licznymi cennymi stanowiskami zespołów roślinnych i zwierzęcych- tworzą niepowtarzalne formy architektoniczno- krajobrazowe. Walory te stanowią w dużej mierze o atrakcyjności turystycznej obszaru Spały.
W projekcie koncepcyjnym stworzenia Spalskiego Parku Kulturowego chcieliśmy uchwycić jak najwięcej takich elementów tego terenu, które wpływają na jego wyjątkowość. Dlatego objęłyśmy nim miejscowości, takie jak:

Konewka- osada wzmiankowana po raz pierwszy w XIV stuleciu, która jest dawną, typową osadą leśną - znajduje się tutaj duży tartak i siedziba Nadleśnictwa. Obecnie ma charakter miejscowości letniskowej.Z czasów II wojny światowej pozostały w Konewce potężne betonowe bunkry poniemieckie, do których doprowadzono linię kolejową. Największy z bunkrów ma 380 m długości. Wykorzystywano je prawdopodobnie jako miejsce postoju pociągów sztabowych niemieckiej armii „Środek” w czasie ataku na Związek Radziecki. Na północny wschód od tej śródleśnej osady znajduje się rezerwat leśny „Konewka”.
Królowa Wola- o której pierwsza wzmianka pochodzi z 1495 r. Miejscowa legenda głosi, iż do powstania wioski przyczyniła się żona Władysława Hermana, która zachwycona pięknem okolicy, zapragnęła w tym miejscu założyć osadę. Natomiast nazwa nowo powstałego sioła pochodzić miała od słów skierowanych do dworzan, iż nazwa jest "wolą króla". Miejscowość słynie z kultywowania folkloru opoczyńskiego i rawskiego. We wsi znajduje się Szkoła Podstawowa im. Prez. Mościckiego oraz Dom Ludowy, którego fundatorem był prezydent Mościcki.
Spała- Początki stałego osadnictwa na terenie dzisiejszej Spały łączą się prawdopodobnie z powstałym tu młynem wodnym, należącym do rodziny Spałów (stąd nazwa miejscowości). W okolicach Spały odbywały się polowania, w których uczestniczyli królowie polscy - m.in. Władysław Jagiełło i Kazimierz Jagiellończyk - a później carowie rosyjscy. W 1886 roku w lasach otaczających Spałę (Lasy Spalskie, Puszcza Pilicka) wybudowano pałacyk myśliwski dla cara Aleksandra III a część lasu zamieniono na zwierzyniec. Wtedy też symbolem i herbem Spały stał się żeliwny posąg żubra. W latach międzywojennych Spała stała się letnią rezydencją prezydentów Stanisława Wojciechowskiego i Ignacego Mościckiego. Założono i urządzono tu wielki park z bogatym i oryginalnym drzewostanem. Ozdobą Spały jest modrzewiwowy kościół p.w. Matki Boskiej Królowej Polski. Wzniesiono go w 1923 roku na polecenie prezydenta Stanisława Wojciechowskiego, w stylu podhalańskim z drewna na podmurówce z kamiennych ciosów. Na czterospadowym dachu krytym gontem ustawiono ośmioboczną sygnaturkę. Obecnie Spała znana jest przede wszystkim jako ośrodek sportu, rekreacji i wypoczynku. Centralny Ośrodek Sportu jest jednym z bardziej znanych w Europie. W skład kompleksu wchodzą kryte hale sportowe i basen, siłownie, gabinety odnowy biologicznej, gabinet krioterapii, korty i hotele.
Teofilów- to dawna osada leśna istniejąca już w XIV w. Jest tu kamieniołom wapieni pochodzący z XIX w. We wsi zachowało się zabytkowe budownictwo mieszkalne, w tym drewniana willa z XX w. oraz drewniano - murowany dom z 1913 r. Dziś Teofilów jest osadą typowo letniskową. Znajduje się tu wiele ośrodków wczasowo - wypoczynkowych, wyznaczono również miejsca na biwakowanie nad rzeką Pilicą. Rozwija się budownictwo letniskowe i kwatery agroturystyczne.

 

Dodatkowo na terenie proponowanym na Park Kulturowy znalazły się rezerwaty przyrody, pomniki przyrody, a także Spalski Park Krajobrazowy, częściowo z jego otuliną.
Spalski park krajobrazowy został utworzony w celu ochrony szczególnych wartości przyrodniczych, krajobrazowych i historyczno- kulturowych środkowego odcinka Pilicy. Niestety w jego bezpośrednich granicach pominięto Spałę, dlatego właśnie powstał pomysł stworzenia Parku Kulturowego, tak aby Spała ze swymi cennymi elementami znalazła się pod ochroną.
W skład Spalskiego Parku Kulturowego wejdą także dwa rezerwaty- Rezerwat Przyrody Konewka oraz Rezerwat Przyrody Spała. Rezerwat leśny Konewka, gdzie ochroną objęto świetlistą dąbrowę - zbiorowisko leśne o wyjątkowej urodzie. Składa się na nią drzewostan dębowy w wieku 160 - 260 lat, pochodzący z pierwszego urządzenia Lasów Spalskich w roku 1820, a potem oszczędzany przed wyrębem - lasy te bowiem służyły głównie gospodarce łowieckiej.
Również Rezerwat Spała, gdzie przedmiotem ochrony są prastare dęby i graby, 200- letnie sosny i wiele innych gatunków drzew, tworzących razem rzadki już obraz lasów Puszczy Pilickiej. W rezerwacie występują nadrzeczne zarośla i lasy łęgowe, a na terasie nadzalewowej zespół grądu. Do osobliwości należy zaliczyć drzewostan jodłowy na granicy zasięgu występowania. Niestety na skutek osuszania terenów wodnych przyległych do rezerwatu i zanieczyszczania powietrza jodła stopniowo wymiera. Największą atrakcją rezerwatu są stare, dziuplaste dęby szypułkowe o obwodzie 4 - 5 metrów i sosny o obwodzie powyżej 2 metrów.

Autorzy: Małgorzata Hadała, Justyna Jarosińska- Pasiak, Anna Karczmarz, Emilia Lipska, Emilia Mikulicz, Jacek Mojski, Magdalena Mortka, Renata Sagan, Ewelina Sieńko, Anna Sobocka, Agnieszka Perestaj, Zuzanna Podgórska, Beata Woźniak