Owady Puszczy Pilickiej

Jacek Kurzawa

Wśród motyli dziennych na uwagę zasługuje kilka gatunków, które w całej Polsce już zaliczają się do gatunków ustępujących, niektóre do ginących. Wśród nich są i motyle ustawowo chronione, choć nie jest to dobre kryterium ani do oceny rzadkości ani stopnia zagrożenia w Polsce. Paź królowej (Papilio machaon) jest tu wszędzie dość liczny, natomiast paź żeglarz (Iphiclides podalirius) [chroniony], obserwowany regularnie do lat siedemdziesiątych, jest już nie zauważony od 15 lat, choć jest szansa spotkania go w maju w gorące dni w pobliżu torowiska Tomaszów-Radzice.

Innym mieszkańcem Puszczy Pilickiej jest największy polski motyl dzienny pokłonnik osiniec (Limenitis populi), którego rozpiętość skrzydeł u samic przekracza 10 cm. Motyle można spotkać wzdłuż dróg leśnych najczęściej w godzinach rannych, póki jeszcze słońce dobrze nie rozgrzeje powietrza, siedzącego na ziemi i pijącego wodę z kałuż. Rójka motyli rozpoczyna się w pierwszych dniach czerwca i przy ładnej pogodzie trwa tylko kilka dni. Później motyle rozlatują się po okolicznych lasach i większość czasu spędzają w koronach drzew. Jego gąsienica żyje na młodych, przydrożnych drzewkach topoli osiki (Populus tremula) wraz z innym przepięknie mieniącym się mieniakiem strużnikiem i tęczowcem (Apatura ilia i A. iris) [gat. chronione]. Wraz z wiosennymi cięciami młodych drzewek usuwamy wszystkie zimujące na gałązkach, młode gąsienniczki i jest to główną przyczyną zanikania tych gatunków w Polsce.

Regularnie, lecz prawie zawsze pojedynczo, spotkać możemy rusałkę żałobnika (Nymphalis antiopa). W latach osiemdziesiątych bez wyraźnych przyczyn motyl stał się rzadki w całej Polsce, lecz od początku lat dziewięćdziesiątych jego liczebność znów wzrasta. Najliczniej występuje on w dąbrowie w Konewce. Inne rusałki tj. drzewoszek, admirał, pawik, pokrzywnik, ceik i kratkowiec są tutaj liczne.

Modraszki (Lycaenidae) są mieszkańcami łąk, ugorów, nieużytków i kseroterm jak również wilgotnych łąk i bagien. Szczególnie dużo możemy ich spotkać wzdłuż torowiska Tomaszów - Radzice. W samych lasach spalskich mamy niewiele takich środowisk. Z ciekawszych gatunków należy wymienić czerwończyka nieparka (Lycaena dispar) i czerwończyka płomieńca (Lycaena hippothoe) żyjące na mokrych łąkach z rdestem wężownikiem (Polygonum bistorta), którym żywią się ich gąsienice. Innym rzadkim gatunkiem żyjącym na bagnach jest modraszek bagniczek (Vacciniina optilete), który jest reliktem lasów okresu lodowcowego, biologicznie związany z borówką bagienną (Vaccinium ulginosum). Niestety od wielu lat nie spotyka się już żyjącego w tym samym środowisku szlaczkonia północnego (Colias palaeno).

Wilgotne łąki z wysokimi trawami porośnięte tu i ówdzie krwiściągiem lekarskim (Sanguisorba officinalis) zamieszkują dwa chronione modraszki: modraszek nausitous (Lycaena nausithous) i modraszek teleius (Lysandra teleius), z których ten pierwszy jest o wiele rzadszy. Ich lot przypada na drugą połowę lipca i sierpień. Gąsienice żyją w symbiozie z mrówkami, a motyle chętnie przesiadują na czerwonobrunatnych pałeczkach krwiściągu. Skalnik (Satyrus alcyone) jest rzadki w całej Polsce, a w Puszczy Pilickiej ma dogodne środowiska i występuje lokalnie na całym obszarze. Żyje na trawach w ciepłych i suchych lasach sosnowych. W Radzicach występował jeszcze pod koniec lat sześćdziesiątych piękny skalnik driada (Minois dryas). Niestety motyl ten w ostatnich latach wyginął na niemal wszystkich swych stanowiskach w Polsce. Penetracje terenów od Inowłodza przez łąki Brudzewickie do Radzic mogą jednak przynieść odkrycie stanowiska tego bardzo rzadkiego już gatunku.

Fauna motyli nocnych jest równie bogata i spotykamy tu większość gatunków rozsiedlonych w całej Polsce. Stwierdzono występowanie 13 gatunków zawisaków m.in. zmierzchnicę trupią główkę (Acherontia atropos) i fruczaka postojaka wiesiołkowca (Proserpina proserpina) (chroniony). W Inowłodzu na wzgórzu pod kościołem Św. Idziego można spotkać w maju 2 gatunki fruczaków (Macroglossum stelltarum) i (Haemaris tityus), które piją nektar z kwiatów nie siadając na nich - zawisają w powietrzu zupełnie jak kolibry. Zawisaki są w większości mieszkańcami terenów otwartych, kseroterm i nieużytków porośniętych dużą ilością roślin zielnych.
Wraz z przyjściem pierwszych ciepłych dni maja w lasach liściastych pojawia się lotnica zyska (Aglia tau) z rodziny pawicowatych. Nieco wcześniej zaczyna już lot pawica grabówka (Eudia pavonia). Samce tych motyli latają szybkim lotem po lesie w poszukiwaniu samic. Dzięki feromonom, wydzielanym przez samice, samce bezbłędnie odnajdują je wśród traw, zeschłych liści i gałęzi, wśród których przesiadują. Z rodziny wstęgówkowatych, znaleziono dochodzącą do 12 cm rozpiętości skrzydeł wstęgówkę jesionkę (Catocala fraxini), która zamieszkuje wilgotne łęgi olchowo - jesionowe w okolicach Spały.

Chrząszcze stanowią najliczniejszą grupę owadów. Zamieszkują przy tym wszystkie środowiska i są spotykane niemal przez cały rok. Poszczególne gatunki są często silnie związane z określonym typem środowiska, rośliną czy nawet fazą jej rozkładu i obecnością innych organizmów jak np. grzybów.
Z tego względu mimo pozornie dużej powierzchni lasów, wiele gatunków w Spalskim Parku Krajobrazowym ma jedno, czy dwa stanowiska. Niewiele jest tu bowiem lipy (Tilia), wiązu (Ulmus), czy nawet starych dębów, z których niegdyś słynęła puszcza. Wyginął już w SPK kozioróg dębosz (Cerambyx cerdo) wraz z usunięciem większości spalskich dębów, których olbrzymie ścięte pnie pozostawione w lesie do dziś straszą chodzących po nim zainteresowanych przyrodą ludzi. Jak widać, na dębach, które pozostały dziś, kozioróg nie może się już rozwijać. W naturalnie powstających dziuplach w starych dębach rozwija się pachnica dębowa (Osmoderma eremita), będąca dziś w czerwonej księdze gatunków ginących, która w rezerwacie "Spała" jest gatunkiem dość licznym. Jej liczebność stwierdzono na podstawie larw wydobywanych ze ścinanych dębów i grabów z oddziałów przy rezerwacie (!), z których później drogą hodowli uzyskano postacie dojrzałe. Dorosłe chrząszcze spotkano przez 20 lat zaledwie raz. Była to para siedząca na starym pniaku dębu nad brzegiem Pilicy w rez. "Spała".

Rezerwat "Spała" wraz z przyległymi terenami leśnymi stanowi bez wątpienia najcenniejszy obiekt w Parku. Ilość gatunków roślin, wiele drzew i różnorodność środowisk ma bezpośredni wpływ na ilość gatunków tu (jeszcze) bytujących.

Z rodziny kózkowatych (Cerambycidae) rozwijających się w drewnie i pod korą drzew, stwierdzono występowanie 82 gatunków, co stawia ten rezerwat na pierwszym miejscu w Polsce pod względem ilości występujących gatunków i najlepiej dowodzi jego bogactwa. Z najciekawszych gatunków tu żyjących należy wymienić bardzo rzadkie w całej Polsce: żerdziankę (Monochamus saltuarius), Acmaeops septentrionis, Semanotus undatus, Kusokrywka (Necydalis major), Leiopus punctulatus i Obrium cantharinum. Z rodziny jelonkowatych w Spale stwierdzono występowanie kostrzenia (Sinodendron cilindricum) i Platycerus caraboides, których larwy żyją w butwiejącym drewnie kłód brzóz, dębów i innych drzew liściastych. Z żukowatych (Scarabaeidae) uwagę na siebie zwraca wepa (Netocia lugubris) i wielka, przepiękna kwietnica (Netocia aeruginosa). W suchych lasach iglastych pojawia się rzadki wałkarz lipczyk (Polyphylla fullo). Rohatyniec (Oryctes nasicornis) jest stałym mieszkańcem tartaków (np. w Konewce), a jego larwy rozwijają się na składowiskach trocin. Do rodziny bogatkowatych (Buprestidae) należą raczej małe chrząszcze. Są one zwierzętami wybitnie ciepłolubnymi. W rezerwacie Spała dobija najstarsze sosny przypłaszczek granatek (Phaenops cyanea). Niezwykle rzadko spotkać można pięknego poraja (Dicerca alni) na starych oświetlonych olchach, jarząbach, czeremchach i innych drzewach liściastych. Na zrębach, w widnych starych lasach iglastych nierzadki jest największy przedstawiciel tej rodziny - miedziak sosnowiec (Chalcophora mariana), który chętnie wygrzewa się w samo południe siedząc na belkach i pniach sosnowych. Nie wyrządza on żadnych szkód, gdyż jego larwy żyją jedynie w pniakach sosnowych i przyczyniają się do jego rozkładu. W koronach starych drzew świerków spalskich, których jest z roku na rok coraz mniej, żyje zielony bogatek (Buprestis haemorhoidalis).

Prawie wszystkie gatunki chrząszczy ewoluowały razem z lasem i żyją w Puszczy w równowadze z ich siedliskiem. Rozwijają się najczęściej w obumierających częściach roślin, eliminując je, przyśpieszając obieg materii w lesie. Mimo, iż nie potrafimy określić wszystkich związków między owadami i ich naturalnym środowiskiem, każdy gatunek odgrywa określoną rolę w łańcuchu biologicznym i zachowanie jak największej bioróżnorodności jest najważniejszym elementem walki z presją cywilizacji.

J.Kurzawa. Entomofauna Spalskiego Parku Krajobrazowego. Artykuł był publikowany w opracowaniu "Spalski Park Krajobrazowy", praca zbiorowa pod red. I. Burzyńskiego, Zespół Nadpilicznych Parków Krajobrazowych, 1998, str. 39-42.